Robert Schumann

Net als Brahms was Schumann een groot liefhebber van literatuur. Niet zo gek dat veel van Schumanns muziek aan gedichten of verhalen doet denken. Zijn Noveletten noemde Schumann een reeks "avontuurlijke verhalen". De 'Achtste Novelette' bestaat eigenlijk uit twee stukken: een wild openingsdeel en een rustig slot.

Zo fijnzinnig als Schumanns Arabeske klinkt, zo heftig was zijn gevoelsleven op het moment dat hij de muziek schreef. Schumann componeerde het stuk in Wenen, ver weg van zijn geliefde Clara. De weemoedige melodie vol hartstocht en verlangen wordt door sierlijke figuurtjes begeleid. Daaraan dankt het stuk ook zijn titel: Arabeske.

Nog symfonischer van opzet zijn Schumanns Sinfonische Etüden. Niet alleen in pianoklank pakt Schumann flink uit, ook in de structuur van het stuk trekt Schumann lange lijnen met een daverend slot als climax.

Laat je verbeelding de vrije loop wanneer je naar Schumanns Fantasiestücke luistert. De muziek voert je door allerlei sferen en stemmingen.

Te midden van het tumult van de Revolutie van 1848 vond Schumann de innerlijke rust om te componeren. Deze drie Romanzen verraden niets van de turbulente tijd waarin Schumann ze componeerde.

Schumann schreef dit Adagio und Allegro oorspronkelijk voor hoorn en piano, maar het klinkt ook uitstekend op cello. Het 'Adagio' bestaat uit één lange melodie. Het daaropvolgende 'Allegro' is een echt bravourestuk.

Te midden van het tumult van de Revolutie van 1848 vond Schumann de innerlijke rust om te componeren. Deze drie Romanzen verraden niets van de turbulente tijd waarin Schumann ze componeerde.

Met de poëtische titel Fantasiestücke onderstreepte Schumann het romantische idee dat creatieve expressie het product is van de onbeperkte fantasie van de kunstenaar. Dit hoor je vooral terug in de plotselinge stemmingswisselingen van de afzonderlijke delen van Schumanns Fantasiestücke.

Robert Schumann geldt nog altijd als de meester van het romantische 'karakterstuk'. Elk deeltje van Carnaval staat op zichzelf met een geheel eigen karakter (en inhoud).

Net zoals het in een droom alle kanten op kan gaan, zo voert Schumann je in zijn Fantasiestücke langs allerlei sferen en emoties. Toch zorgt een terugkerende melodie en een marsritme voor de nodige samenhang.

Aan Schumanns Nachtstücke zit een persoonlijk tintje. Schumann componeerde ze in de nasleep van het overlijden van zijn oudere broer Eduard. Voor Schumann was het een duistere periode, waarin hij naar eigen zeggen was geobsedeerd door de dood. Tegelijk verwerkte Schumann er subtiele verwijzingen in naar een bundel korte verhalen getiteld Nachtstücke van Schumanns favoriete schrijver E.T.A. Hoffmann.

Schumanns Davidsbündlertänze hebben alles met zijn verloofde Clara Wieck te maken. Schumann baseerde ze op een mazurka van Clara. De stukken zijn overigens geen echte dansen, maar een soort muzikale dialogen tussen Schumanns twee alter ego's: de onstuimige Florestan en de meer bezonnen Eusebius.

Schumann waagde zich pas aan zijn Eerste Vioolsonate toen hij de veertig gepasseerd was. Schumann schreef het stuk in een stemming waarin hij, zoals hij schreef, "heel erg boos was". Wellicht dat die boosheid ertoe bijdroeg dat Schumann het stuk in een paar dagen op papier zette. "Met hartstochtelijke uitdrukking", schreef hij boven het eerste deel. Maar ondanks alle weerbarstigheid kent het stuk ook lichtere momenten.

Anders dan de titel misschien suggereert, heeft Schumanns Humoreske weinig met humor te maken. Hoewel de muziek over het algemeen lichtvoetig klinkt, doorbreekt Schumann de muzikale sfeer met melancholieke passages. Juist die bonte afwisseling van stemmingen (humeuren) is wat Humoreske zo bijzonder maakt.

Speciaal voor Arno Piters maakte de Nederlandse componist Geert van Keulen een prachtige bewerking van Schumanns Fantasiestücke voor klarinet en strijkkwartet.

In het voorjaar en de zomer van het jaar 1845 componeerde Robert Schumann een reeks stukken voor de pedaalvleugel. Juist in deze periode maakte Schumann ook uitgebreid studie van Bachs fuga's. Het resultaat daarvan klinkt duidelijk door in deze Studien in kanonischer Form, op. 56.

Schumanns Adagio und Allegro is een van de eerste stukken die voor de toen net nieuwe ventielhoorn werden gecomponeerd. In dit stuk buit Schumann de mogelijkheden van het instrument volledig uit. Het 'Adagio' bijvoorbeeld bestaat uit één lange melodie. Het daaropvolgende 'Allegro' is een echt bravourestuk. Hoewel Schumann ook een versie voor cello en een versie voor viool componeerde, bleek die voor hoorn zo succesvol dat het Schumann inspireerde tot zijn Konzertstück voor vier hoorns en orkest.

Schumann schreef zijn Eerste Pianotrio als verjaardagscadeau voor zijn vrouw Clara. Waarschijnlijk wilde hij haar een beetje opbeuren in de zorgelijke periode die het echtpaar doormaakte vanwege de slechte gezondheid van hun eerste kind, Emil. Clara was blij met het stuk en schreef in haar dagboek: "Het klinkt zo jeugdig en krachtig, maar is tegelijk meesterlijk in de uitwerking."

In 1849 ontvluchtten Robert Schumann en zijn vrouw Clara het revolutionaire Dresden en verhuisden naar Düsseldorf. Ondanks de moeilijke omstandigheden bleek het een van de meest productieve periodes van zijn leven. Daarnaast ontwikkelde Schumann belangstelling voor ongebruikelijke instrumentencombinaties, zoals die van hobo en piano. Zijn 'Romances' voor deze twee instrumenten droeg Schumann als verjaardagscadeau op aan Clara.

Hoewel Schumann van huis uit eigenlijk cellist was, heeft hij weinig voor zijn instrument geschreven. De '5 Stücke im Volkston' vormen een gelukkige uitzondering. Deze stukken vormen aan het eindpunt van een lange reeks kamermuziekwerken, die Schumann in 1849 voltooide. Anders dan de titel misschien doet vermoeden, citeert Schumann geen echte volksliederen, maar dragen zijn stukken wel de edele eenvoud van volksmuziek.

Schumann liet zijn drie strijkkwartetten op. 41 als cadeautje voor zijn vrouw Clara op haar verjaardag uitvoeren. Geïnspireerd door de strijkkwartetten van Mozart, Haydn en Beethoven had hij slechts twee weken nodig om deze drie meesterwerken op papier te zetten. En nóg een bekende naam is aan deze strijkkwartetten verbonden: Schumann droeg ze op aan zijn vriend Felix Mendelssohn.

Het verhaal gaat Clara Schumann haar echtgenoot wel eens met een kind vergeleek. Naar eigen zeggen was dat juist de inspiratiebron voor zijn bekendste compositie: ‘Kinderszenen’. In dertien korte pianostukken brengt Schumann de betoverende kinderwereld tot leven.

Anders dan de titel misschien suggereert, heeft Schumanns ‘Humoreske’ weinig met platte humor te maken. Hoewel de muziek over het algemeen lichtvoetig klinkt, doorbreekt Schumann de muzikale sfeer met melancholieke passages. Juist die bonte afwisseling van stemmingen (humeuren) is wat deze ‘Humoreske’ zo bijzonder maakt.

Bevindt Schuberts ‘Grand Duo' zich nog in de klankwereld van Mozart, met Schumanns Eerste Vioolsonate zitten we direct in het hart van de gevoelswereld van de romantiek. ‘Mit leidenschaftlichen Audruck’ schreef hij boven het eerste deel. In inderdaad begint de vioolsonate heel gepassioneerd. Maar onderhuids speelt Schumann nog ander spel. Let maar op de relatie tussen de viool en de piano die elkaar hier en daar in canon imiteren.

Eigenlijk wilde Schumann ze 'Nachtstücke' noemen, maar doopte zijn drie stukken voor cello en piano uiteindelijk met de poëtischer titel 'Fantasiestücke'. Een geliefde omschrijving die hij voor meer stukken gebruikte. Voor de romantische Schumann stond de fantasie gelijk aan onbegrensde creativiteit. Tegelijk verwijst de titel naar de vele stemmingswisselingen, die zo karakteristiek zijn voor Schumanns muziek.

Feestelijker dan met Schumanns 'Preambule' uit zijn pianobundel 'Carnaval' kan het concert niet beginnen. Net zoals in 'Carnaval' een hele stoet aan karakters voorbijtrekt, zo stellen zich vanavond de festivalmusici aan u voor, te beginnen met artistic director Anna Fedorova.

Eigenlijk wilde Schumann ze 'Nachtstücke' noemen, maar koos uiteindelijk voor zijn drie stukken voor cello en piano toch voor meer poëtische titel 'Fantasiestücke'. Een geliefde omschrijving die hij voor meer stukken gebruikte. Natuurlijk stond voor de romantische Schumann de fantasie gelijk aan ongebreidelde creativiteit. Tegelijk rechtvaardigt de titel de vele stemmingswisselingen, die zo karakteristiek zijn voor Schumanns muziek.

Robert Schumann was een grote bewonderaar van schrijver E.T.A. Hoffmann. In 'Kreisleriana' liet Schumann zich inspireren door een van Hoffmanns fictieve helden, de kapelmeester Johannes Kreisler. Schumann herkende veel van zichzelf in deze Kreisler, zoals diens bewondering voor de muziek van Bach en Kreislers heftige stemmingswisselingen. Dat alles is terug te horen in 'Kreisleriana'.

In Schumanns loopbaan als componist gebeurde bijna alles in etappes. Was 1840 het jaar waarin hij bijna alleen maar liederen componeerde; het jaar 1842 stond in het teken van de kamermuziek. Zijn 'Pianokwartet' is een intiem en romantisch kamermuziekwerk vol zwierige melodieën.

Robert Schumann komt de eer toe het eerste volwassen pianokwintet te hebben gecomponeerd. Hierin smelt hij de wereld van de piano en het strijkkwartet succesvol samen tot een compleet nieuwe eenheid. Anders dan het 'Pianokwartet' klinkt dit 'Pianokwintet' orkestraal en symfonisch, vol gepassioneerde melodieën en dramatische contrasten.

(Arrangement voor vierhandig piano door Georges Bizet) - In het voorjaar van 1845 brak niet alleen letterlijk, maar ook figuurlijk de zon weer door in het leven van Robert Schumann. Hij herstelde van een zware depressie en in dezelfde tijd werd zijn derde dochter geboren. Vol hernieuwde levenslust bestudeerde Schumann de fijne kneepjes van het contrapunt en de fuga. In zijn dagboek, het ‘Haushaltbuch’, sprak Schumann zelfs van een ware ‘Fugenpassion’. Het resulteerde in een aantal bijzondere stukken waarin Schumann de mogelijkheden van de canon en de fuga uitputtend onderzocht. En of dat nog niet genoeg was, raakte hij ook nog eens gefascineerd door de pedaalvleugel. Op die manier kon hij bijvoorbeeld Bachs orgelwerken thuis spelen. Voor dit inmiddels in onbruik geraakte instrument schreef Schumann zijn ‘6 Studien in Kanon für den Pedalflügel’, op. 56. Hoe fraai deze stukken zowel op piano als orgel klinken, blijkt uit de fantasievolle bewerkingen die Georges Bizet (pianoduo) en Marcel Dupré (orgel, zie hieronder) ervan maakten.

(Arrangement voor orgel Marcel Dupré)

Robert Schumann heeft lang getwijfeld tussen een loopbaan als schrijver of als componist. Geen wonder dat de literatuur in veel van zijn composities een belangrijke inspiratiebron is. Net als in een roman bestaat ook Schumanns bundel 'Fantasiestücke' uit verschillende karakters en word je als luisteraar heen en weer geslingerd tussen allerlei emoties en sferen. De ene keer rustig en verstild, de andere keer hartstochtelijk en extravert.

In 1840 stapte Robert Schumann in het huwelijksbootje met zijn grote liefde Clara Wieck. Zonder slag of stoot ging dat niet, want schoonvader Wieck was er allerminst gelukkig mee. Desondanks prikkelde het Schumanns creativiteit, die de ene na de andere reeks liederen produceerde, zoals deze Liederkreis, op teksten van Heinrich Heine. Het bekendst werd het laatste lied 'Mit Myrthen und Rosen'.

'Dichterliebe', net als de 'Liederkreiss' uit 1840, zou je met recht ook 'Komponistenliebe' kunnen noemen. Alle emoties die met de liefde gepaard gaan, verwerkte Schumann in zijn beroemde 'Dichterliebe'. Gevoelens die hij maar al te goed herkende uit zijn relatie met Clara Wieck. Maar waar 'Dichterliebe' eindigt met bitter liefdesverdriet, liep het voor Schumann goed af; uiteindelijk trouwde hij met zijn Clara.

Tien jaar zitten er tussen Schumanns euforische liefdesliederen en de veel melancholischer 'Sechs Gesänge', op. 89. In die tussentijd werd Schumanns geestelijke toestand steeds instabieler en lijkt hij steeds verder af te glijden in zijn eigen wereld.

Aan Schumanns 'Sechs Gedichte von N. Lenau' kleeft een bijzonder verhaal. Tijdens het componeren had Schumann vernomen dat de dichter Lenau was overleden en completeerde deze liederenreeks daarom met een 'Requiem' als in memoriam. Schumann foutieve aanname bleek profetisch, want op de avond van de première van de 'Sechs Gedichte' bleek Lenau inderdaad overleden.

Robert Schumann zelf komt aan het woord in zijn 'Novelette'. Een bijzondere titel die afkomstig is uit de wereld van de literatuur. Schumann was zowel een begenadigd schrijver als componist (in zijn beginperiode twijfelde hij zelfs tussen een carrière als dichter of als pianist). In zijn 'Novelette' liet Schumann zich inspireren door de novelle als literaire vorm, waarin, volgens de componist, avontuurlijke verhalen werden uitgebeeld.

In Schumanns zes Gesänge horen we het romantische Lied op zijn hoogtepunt. Liederen over onbeantwoorde liefdes, vol weemoed en verlangen. Een tuinman is verliefd op een prinses, Ophelia die haar zinnen op Hamlet zet. Hoe dat afloopt? Luister zelf maar.

Dertien korte pianostukjes vol herinneringen aan de kindertijd. Aanvankelijk had Schumann een cyclus van dertig stukjes in gedachten, maar bracht het aantal uiteindelijk terug tot deze dertien.