Felix Mendelssohn-Bartholdy

Felix Mendelssohn schreef zijn Eerste Pianoconcert in Italië. Iets van de mediterrane levenslust hoor je terug in het energieke openings- en slotdeel. Het karakter van het tussenliggende Andante heeft de sfeer van een lome zomeravond.

Tijdens zijn grote reis naar Italië raakte de amper 21-jarige Mendelssohn onder de indruk van de stad Rome. In de kerk bovenaan de Spaanse Trappen hoorde hij Franse nonnen zingen. In een brief schreef hij: "Nu moet je één ding weten, je mag de zangers daar niet zien. Daarom ben ik tot een ongewoon besluit gekomen: Ik ga iets componeren voor hun stemmen, wat ik me nog precies herinner." Het werden deze 3 Motetten, op. 39. 'Venite, Domini' was bedoeld voor de Vierde Adventszondag. Het tweede motel 'Laudate, pueri' is gebaseerd op psam 113.

Bewerking door David Willcocks. Met samenzang

Felix Mendelssohn-Bartholdy beleefde de mooiste tijd van zijn leven toen hij dit strijkkwartet schreef. Hij was beroemd en net getrouwd met zijn grote liefde. En dat hoor je zeker terug in de blijdschap die van bijna iedere noot afspat.

Mendelssohn componeerde zijn Variations sérieuses voor het goede doel. Hij zamelde er geld mee in om een standbeeld voor Beethoven in Bonn te financieren (Schumann schreef zijn beroemde Fantasie voor hetzelfde doel). Gelegenheidsmuziek was het allerminst. Pianovirtuoos Ignaz Moscheles zei erover: "Ieder keer dat ik de Variations sérieuses speel, geniet opnieuw van de schoonheid van de muziek."

Arrangement door Reitze Smits.

Iedereen die Mendelssohns beroemde Ouverture Ein Sommernachtstraum wel eens heeft gehoord, zal veel herkennen in het 'Scherzo' van dit prachtige pianotrio. De sprookjesachtige sfeer, een van Mendelssohns handelsmerken, hoor je door het hele 'Scherzo' heen.

Mendelssohn werd in zijn tijd wel 'de Mozart van de negentiende eeuw' genoemd, maar dat gaat niet op voor zijn Zesde Strijkkwartet, op. 80. De sprookjesachtige sfeer van eerdere stukken maakt hierin plaats voor bittere ernst. Mendelssohn schreef het ter nagedachtenis aan zijn net daarvoor overleden zus. Mendelssohn zelf zou het ook niet lang meer maken. Een half jaar na zijn Zesde Strijkkwartet overleed hij.

Komt het tweede deel van deze cellosonate je ergen bekend voor? Dat kan kloppen. Terwijl Mendelssohn zijn Tweede Cellosonate componeerde, werkte hij ook aan de toneelmuziek bij A Midsummer Night’s Dream. Veel van de elfjes-achtige sprookjesmuziek hoor je terug in het 'Allegretto scherzando' van de Tweede Cellosonate.

Het feit dat we deze vioolsonate van Mendelssohn überhaupt kennen, is te danken aan violist Yehudi Menuhin. Honderd jaar nadat Mendelssohn het werk componeerde speelde Menuhin het tijdens zijn concerten en zo werd het een repertoirestuk. Mendelssohn had zijn vioolsonate nooit laten uitgeven, omdat hij het naar eigen zeggen niet goed genoeg vond. Gelukkig dacht Menuhin daar anders over. Het ‘Adagio’ bezit een van de mooiste melodieën die Mendelssohn componeerde.

Mendelssohn ontmoeten we in zijn Vierde Strijkkwartet in de kracht van zijn leven. Op het moment dat Mendelssohn de noten van dit kwartet neerschreef, had hij al naam gemaakt met klassiekers als de Ouverture 'Ein Sommernachtstraum' en het Vioolconcert. De muzikale werelden van deze stukken hoor je terug in het 'Scherzo' en het 'Andante'.

Mendelssohn werd in zijn tijd de 'Mozart van de negentiende eeuw' genoemd. Net als Mozart was Mendelssohn een wonderkind en begon al jong met componeren. Amper twaalf jaar schreef hij zijn eerste van twaalf symfonieën voor strijkers.

Het begin van Mendelssohns Tiende Symfonie voor strijkers zou zomaar weggelopen kunnen zijn uit een stuk van Carl Philipp Emanuel Bach. Dankzij zijn oudtante Sara Levy kende de jonge Felix vermoedelijk veel muziek van deze Bach. Toch verlaat Mendelssohn in zijn Tiende Symfonie steeds verder het pad van zijn voorgangers op weg naar een eigen stijl. Met een beetje goede wil hoor je in deze symfonie al vooruitwijzingen naar het beroemde Octet, op. 20 dat Mendelssohn twee jaar later zou componeren.

Matthias Havinga vertelt over Mendelssohns Zesde Orgelsonate: "Dit stuk past erg mooi op het Ypma-orgel. Het is instrument is uit 1882, maar omdat de vernieuwingen in de orgelbouw pas laat in ons land doordrongen, is het Ypma-orgel eigenlijk nog heel klassiek van opzet. Dit orgel is precies wat Mendelssohn voor zijn orgelcomposities moet hebben gezocht: karaktervol en tegelijk voorzien van lieflijke registers." Al deze klanken komen in Mendelssohns Zesde Orgelsonate'voorbij. Een stuk dat vooral bekend werd vanwege de variaties op het Lutherse koraal 'Vater unser im Himmelreich."

Als je één stijlkenmerk van Mendelssohns muziek zou moeten noemen, dan is het dat hij een fijne neus had voor sprookjesachtige muziek. Bij het horen van dit 'Scherzo' uit de toneelmuziek bij Shakespeare's A Midsummer Night's Dream, moet je direct denken aan water nymphen en toverfeeën. Yannick Merlin (1976) maakte deze bewerking voor orgel.

Arrangement David Willcocks (Verse 3)

Het idee van Mendelssohns Lieder ohne Worte was zo nieuw, dat de componist er aanvankelijk geen definitieve benaming voor had. Achtereenvolgens noemde hij ze 'Original melodies', 'Romanzen für 's Pianoforte' en 'Clavierstücken'. Met de latere benaming Lieder ohne Worte sloeg Mendelssohn de spijker op de kop, want deze charmante pianostukken bestaan uit een zangerige melodie met subtiele begeleiding. Inderdaad zoals een lied, maar dan zonder woorden.

Mendelssohns ‘Vierde Orgelsonate’ behoort zonder twijfel tot de hoogtepunten uit de orgelmuziek van de negentiende eeuw. Het stuk komt uit de serie van ‘Zes Orgelsonates’ die Mendelssohn in 1845 voltooide. Ondanks dat de Vierde het bekendst werd, kostte het Mendelssohn heel wat hoofdbrekens om de sonate te voltooien. Uiteindelijk schreef hij een heel nieuw slotdeel, dat ook regelmatig als los stuk is te horen.

‘O rest in the Lord’ (Sei stille dem Herrn) is een prachtig deel uit het oratorium ‘Elias’ van Mendelssohn. De tekst bevat de woorden die gesproken worden door een engel tegen Elia als hij op de vlucht is voor zijn vijanden in de woestijn. Hij is moedeloos en de engel moedigt hem aan niet op te geven. De woorden komen uit psalm 37.

‘O for the wings of a dove’ is de slottekst van Mendelssohns oratorium ‘Hear my prayer’. Hij schreef het oorspronkelijk voor sopraan en koor, orgel of orkest. In het Duits is het ook bekend als ‘O könnt ich fliegen wie Tauben dahin’. Het werk werd voor het eerst uitgevoerd in 1845 in Londen. De tekst is afgeleid van psalm 55.

Iedereen die Mendelssohns beroemde Ouverture 'Sommernachtstraum’ wel eens heeft gehoord, zal veel herkennen in het Scherzo van dit prachtig pianotrio. De sprookjesachtige sfeer, een van Mendelssohns handelsmerken, is alom tegenwoordig.

Wat Schubert is voor het Lied, dat is Mendelssohn voor het door hemzelf uitgevonden genre ‘Lied ohne Worte’ (Liederen zonder woorden). Met dit verschil dat de melodie en begeleiding allebei op de piano worden gespeeld. Bovendien is er geen tekst. Geheel in de geest van de romantiek werd veel aan de verbeelding van de luisteraar overgelaten, al geeft Mendelssohn met titels als ‘Venetiaans Gondellied’ wel een idee wat er achter de noten schuilgaat.

Pianosextetten zijn schaars in de kamermuziek. Mendelssohn deed daar met de bijzondere combinatie van instrumenten nog een schepje bovenop. Met contrabas en twee altviolen (naast viool en cello) zorgde Mendelssohn voor een donkerder getinte bezetting, die het stuk meer het karakter van een pianoconcert geeft, dan van intieme kamermuziek.

Het feit dat we deze vioolsonate van Mendelssohn überhaupt kennen, is te danken aan violist Yehudi Menuhin. Honderd jaar nadat Mendelssohn het werk componeerde speelde Menuhin het tijdens zijn concerten en zo werd het een repertoirestuk. Mendelssohn had zijn vioolsonate nooit laten uitgeven, omdat hij het naar eigen zeggen niet goed genoeg vond. Gelukkig dacht Menuhin daar anders over. Het ‘Adagio’ bezit een van de mooiste melodieën die Mendelssohn componeerde.

Mendelssohn wordt wel de Mozart van de negentiende eeuw genoemd. Dat gaat zeker op voor zijn sprankelende 'Octet' voor acht strijkinstrumenten. Alsof de melodieën zo voor het oprapen liggen, zo verbindt Mendelssohn de ene briljante vondst met de andere.

(Eerste versie, voor vierhandig piano uit 1826) - In de prachtige zomer van 1825 hadden de zestienjarige Felix Mendelssohn en zijn zus Fanny zich laten betoveren door de toneelstukken van William Shakespeare. Een jaar later schreef Felix aan Fanny dat hij “spoedig zíjn ‘Midnummer Night’s Dream’ zou dromen”. In augustus voltooide Mendelssohn zijn opmerkelijke concertouverture ‘Ein Sommernachtstraum’, op. 21. Dit orkestwerk klonk voor het eerst tijdens een privéconcert ten huize van de Mendelssohns. Spoedig zou het een van Felix’ meest gespeelde composities worden, mede dankzij de toen wereldberoemde pianovirtuoos Ignaz Moscheles, die regelmatig Mendelssohns eigen transcriptie voor pianoduet uitvoerde. Overigens bleef het niet bij de Ouverture. In 1842 schreef Mendelssohn de minstens zo geliefd geworden toneelmuziek bij Shakespeare’s ‘Midnummer Night’s Dream’.

Mendelssohns ‘Zes Orgelsonates’, op. 65 hebben nauwelijks introductie meer nodig; ze gelden nog altijd als absoluut hoogtepunt in het orgelrepertoire tussen Bach en Liszt. Mendelssohn, zelf een voortreffelijk organist, componeerde ze op verzoek van de Engelse uitgeverij Coventry & Hillier. Aanvankelijk waren het 24 losse orgelstukken, die Mendelssohn later bundelde tot zes orgelsonates en in Engeland werden gepubliceerd onder de titel ‘School of ‘Organ-playing’. Eigenlijk had Coventry ze als ‘Voluntaries’ willen uitgeven, op dat moment het populairste orgelgenre in Engeland, maar met het oog op een Duitse publicatie noemde Mendelssohn ze slechts ‘Sonates’. Dat is merkwaardig, want weinig herinnert er aan de klassieke sonate in deze orgelwerken. De Derde Sonate is een soort tweeluik. Het eerste deel bestaat uit een soort preludium en fuga over het koraal ‘Aus tiefer Not’. Het daarmee contrasterende tweede deel ‘Andante tranquillo’ is een voor Mendelssohn typisch ‘Lied ohne Worte’.

Voor de achttienjarige Felix Mendelssohn was het een grote schok toen hij hoorde dat zijn grote idool Beethoven was overleden. Mendelssohns 'Tweede Strijkkwartet' kun je zien als een hommage aan Beethoven. Alsof Mendelssohn het droevige nieuws bijna niet kon geloven, betitelde hij zijn kwartet met de vraag: 'Ist es wahr?'

Net als bij Mozart vloeide bij Mendelssohn de ene na de andere compositie uit zijn pen. Zijn tijdgenoten noemden hem daarom ook wel 'de Mozart van de negentiende eeuw'. Mendelssohns dramatische 'Zesde Strijkkwartet' is met mysteries omgeven. De anders zo optimistische Mendelssohn sloeg in dit stuk een totaal andere toon aan. Was het een in memoriam voor zijn overleden zus, of voelde de componist zijn eigen einde naderen?